ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

 Τα φύλλα πέφτουν

γίνονται θρύψαλα

κάτω από τις ερπύστριες

των σκουληκιών

(Αρτέμης Μαυρομμάτης, ΟΠΩΣ Η ΦΩΤΙΑ ΠΟΥ ΠΕΦΤΕΙ)

Ποιο είναι, ίσως, το σπουδαιότερο ερώτημα που πρέπει να απαντήσουμε στη ζωή μας;  Σε τι θα έπρεπε να αναφέρεται και γιατί. Μήπως δεν έχει σχέση με όλα εκείνα στα οποία η ζωή συμποσούται αλλά στο απόσταγμά της;

“Θανάτου μόνον ουκ έστιν επανόρθωμα” –μόνο ο θάνατος δεν επανορθώνεται συμπεραίνει ο ποιητής Μένανδρος. Κατά τον φιλόσοφο Πυθαγόρα «Θανέειν πέπρωται άπασι»-είναι γραφτό όλοι μας να πεθάνουμε, ενώ ο κυνικός Βίων το θέτει -εννοείται- πιο κυνικά: “Εύκολος η εις Άδου οδός· καταμύοντας γουν απιέναι” -εύκολος είναι ο δρόμος προς τον Άδη· πας εκεί μες κλειστά τα μάτια.

Φαίνεται πως η ζωή είναι μοναδικό γεγονός και μας συμβαίνει μια φορά. «Ζεις μόνο μια φορά, αλλά αν το κάνεις σωστά, μια φορά είναι αρκετή», λέει η ηθοποιός του 20ου αιώνα Μέι Γουέστ.

Η ζωή είναι μοναδικό γεγονός και πάντα στο τέλος επέρχεται ο θάνατος για όλους μας. Οι αρχαίοι ‘Έλληνες το συνειδητοποιούν αυτό και κτίζουν τον πολιτισμό τους πάνω στην βεβαιότητα του θανάτου. Το «θνητά φρονείν» (ο άνθρωπος πρέπει να σκέφτεται σαν θνητός) της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας γίνεται το μότο της ζωής τους. 

Τα αρχαία ελληνικά – σημειώνει ο Κορνήλιος Καστοριάδης- είναι η μόνη γλώσσα, στην οποία οι λέξεις “θνητός” και “άνθρωπος” είναι συνώνυμες. Ωστόσο αυτή η βαθιά επίγνωση της θνητότητάς τους δεν μετατρέπει τους προγόνους μας σε πεισιθανάτιες υπάρξεις. Αντιθέτως, τούς προσδίδει απέραντη ζωτικότητα και δημιουργικότητα.

Ο Καστοριάδης «διορθώνει» τον Ανδρέα Εμπειρίκο, ο οποίος γράφει «Εις την οδό των Φιλελλήνων» για τους Έλληνες «…πρώτοι, θαρρώ αυτοί, στον κόσμον εδώ κάτω έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου», αντικαθιστώντας τη λέξη «φόβο» με τη λέξη «γνώση». Αυτή η γνώση του θανάτου, κατά τον Καστοριάδη, μπορεί να μετατραπεί σε πηγή δημιουργίας για τον άνθρωπο.

Συμβαίνει, άραγε, το ίδιο με τη ζωή μας; Διάγουμε το βίο μας ελεύθεροι και ζωτικοί; Ή μήπως ο προσωπικός μας θάνατος επέρχεται όχι ως το αναπόφευκτο γεγονός του τέλους αλλά ως παραίτησή μας από την ίδια τη ζωή; Η έσχατη υποδούλωση του ανθρώπου, για το Ρώσο χριστιανό φιλόσοφο Νικόλαο Μπερντιάγεφ, είναι η υποταγή του στο θάνατο.

Για τους περισσότερους φιλοσόφους το αντίδοτο στο πεπρωμένο του θανάτου είναι η τέχνη του ζην, η αναγωγή (κατά τον Νίτσε) της ζωής σε αισθητικό φαινόμενο : η ποίηση, ο έρωτας, η τέχνη, η ελευθερία είναι οι οδοί που οδηγούν στον εξανθρωπισμό μας.

 Για άλλους, όπως ο Σέρεν Κίρκεγκορ -ο μεγάλος Δανός  φιλόσοφος, που θα φέρει στη φιλοσοφία μια καινούρια έννοια, την ύπαρξη- ο άνθρωπος πρέπει να κινηθεί προς τον Θεό αν θέλει να ξεπεράσει τον ίλιγγο που του προκαλεί η επίγνωση του θανάτου του.

Το ερώτημα λοιπόν έχει σχέση με το μοναδικό χρόνο που μας δόθηκε και τον αναπόφευκτο θάνατο που ακολουθεί. Μπορεί να διατυπωθεί με μικρές παραλλαγές, αν και στην ουσία παραμένει το ίδιο:

Πώς εξοικονομήσαμε ή σπαταλήσαμε το μερίδιο του χρόνου που μας δωρήθηκε; Για ποιες πράξεις ή παραλείψεις μας έχουμε μετανιώσει;  Τι θα κάναμε ή τι δεν θα κάναμε αν είχαμε τη δυνατότητα να αναποδογυρίσουμε την κλεψύδρα του προσωπικού μας χρόνου;  Τι αποκομίσαμε, τελικά, μέχρι σήμερα από το ταξίδι της ζωής μας;