Η ΕΚΡΗΚΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟΥ ΤΗΣ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗΣ

Πριν από 3.600 και πλέον χρόνια οι κάτοικοι του Ακρωτηρίου της Στρογγύλης, ανάμεσα στις καθημερινές τους ασχολίες, παρατηρούσαν για καιρό, με απορία και φόβο, καπνούς να βγαίνουν από τον ηφαιστειακό κώνο του νησιού τους. Οι σποραδικοί σεισμοί που ταρακουνούσαν το έδαφος κάτω από τα πόδια τους επέτειναν την ανησυχία τους. Ωστόσο, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα εκτός από το να ζητούν την εύνοια των θεών τους. Ίσως να πίστεψαν ότι την είχαν κερδίσει κιόλας, αφού ακολούθησε μια περίοδος, περίπου δύο ετών, σεισμικής ηρεμίας. Μετά ήρθε η καταστροφή. 

 'Ήταν άνοιξη του 1613 π.Χ., όταν μια τρομακτική έκρηξη, σαν να έπεφταν πολλές ατομικές βόμβες ταυτόχρονα, εκτίναξε στον αέρα το επιφανειακό κάλυμμα που συγκρατούσε, σαν καπάκι σε χύτρα, το διάπυρο υλικό στο υπέδαφος. Οι κάτοικοι της αρχαίας Θήρας κυριολεκτικά εξαφανίστηκαν από προσώπου γης αλλά και όσοι πρόλαβαν εγκαίρως να εγκαταλείψουν πάνω σε πλοιάρια το νησί, εξαερώθηκαν απότομα από τα υπέρθερμα αέρια που ξεχύθηκαν από τον κρατήρα του ηφαιστείου. Ακόμα και εκείνοι που είχαν απομακρυνθεί σε απόσταση 20-30 μιλίων και νόμιζαν ότι είχαν πια γλυτώσει, τους πρόλαβαν και τους κατέκαψαν οι καυτές πυροκλαστικές ροές, που κατέβαιναν με μεγάλη ταχύτητα από τις πλαγιές του ηφαιστειακού κώνου και κυλούσαν στην επιφάνεια του νερού. 

Τα αέρια εκτονώθηκαν με ταχύτητα και το μάγμα σχεδόν αστραπιαία θρυμματίστηκε σε κίσηρη και ηφαιστειακή σποδό που σκόρπισαν στην ατμόσφαιρα. Το νέφος που σχηματίστηκε έφτασε σε ύψος 30 περίπου χιλιομέτρων. Η κίσηρη άρχισε να αποτίθεται πάνω στο νησί και στην επιφάνεια της θάλασσας ενώ ο άνεμος παρέσυρε την ηφαιστειακή σποδό προς τα νοτιοανατολικά. 'Ήταν τόσο σφοδρή η έκρηξη που όχι μόνο δεν έμεινε υπόλοιπο από το μαγματικό υλικό στο εσωτερικό του αγωγού, αλλά κομμάτια από τα ίδια τα τοιχώματά του ενσωματώθηκαν στις ηφαιστειακές αποθέσεις του νησιού. Η πρώτη φάση της έκρηξης του ηφαιστείου διήρκησε μόνο λίγες ώρες. Στο μεταξύ θαλασσινό νερό άρχισε να μπαίνει μέσα στον κρατήρα από τα ρήγματα που δημιούργησε η έκρηξη. Ακολούθησε μια σειρά ισχυρών φρεατομαγματικών εκρήξεων καθώς το νερό ερχόταν σε επαφή με το τήγμα. Οριζόντια νέφη από ηφαιστειακή τέφρα ξεχύθηκαν μέσα από τον κρατήρα με μέση ταχύτητα 50 μέτρα το δευτερόλεπτο. Αυτή η δεύτερη φάση πιθανότατα διήρκησε από λίγες μέρες μέχρι μερικές εβδομάδες. Βαριά νέφη πλούσια σε αέρια και φορτωμένα με σποδό, κίσηρη και ηφαιστειακά λιθάρια ξεχύθηκαν από τον κρατήρα που ολοένα διευρυνόταν, εξαιτίας της αρχικής κατάρρευσης της καλδέρας.

 Αμέσως μετά την έκρηξη το τοπίο άλλαξε για πάντα. Το κεντρικό τμήμα της Στρογγύλης κατακρημνίστηκε στη θάλασσα, αλλάζοντας τη μορφολογία του νησιού. Από το αρχικό στρογγυλό νησί παρέμειναν μόνο τα εξωτερικά τμήματα με τα σημερινά νησιά Θήρα, Θηρασία και Ασπρονήσι. Η έκτασή του συνολικά μειώθηκε, αν και τα βόρεια, ανατολικά και νοτιοανατολικά παράλια επιμηκύνθηκαν από τους ποταμούς λάβας που κύλησαν ως εκεί. Η διάμετρος της καλδέρας που σχηματίστηκε φτάνει σήμερα τα 6 χιλιόμετρα εσωτερικά και τα 12 εξωτερικά.

Μετά τη φοβερή «μινωική» έκρηξη που κατακρήμνισε το ηφαίστειο της Στρογγύλης, το κέντρο της καλδέρας κατακλύστηκε από νερά. Για εκατοντάδες χρόνια η θάλασσα σκέπαζε τη βιβλική χοάνη που δημιουργήθηκε εκεί που κάποτε ο ηφαιστειακός κώνος της Στρογγύλης σπάθιζε τον ουρανό. Κάτω όμως από τη σιωπή της επιφάνειάς της ξανάρχιζε το αέναο παιγνίδι της δημιουργίας: το μάγμα που έρρεε στο βυθό βαθμιαία στερεοποιούταν, φτιάχνοντας τα θεμέλια ενός υποθαλάσσιου ηφαιστειακού βουνού που άρχισε να υψώνεται σιγά σιγά. Περισσότερο από χίλια χρόνια μετά τη δημιουργία της καλδέρας , το 197 π.Χ. ένα νέο νησί ξεπρόβαλλε στην επιφάνεια της θάλασσας. Να πως το περιγράφει ο Στράβων στα Γεωγραφικά του: «…ανάμεσα στη Θήρα και τη Θηρασία φλόγες που αναπηδούσαν από το πέλαγος για τέσσερις ημέρες, έτσι ώστε να κοχλάζει και να φλέγεται η θάλασσα, εκφύσησαν σταδιακά προς τα πάνω λίγο ψηλότερα από την επιφάνεια της θάλασσας, σαν να γινόταν με τρόπο μηχανικό, νησί που είχε περίμετρο δώδεκα σταδίων και που αποτελούταν από πυρακτωμένες μάζες». Τη νήσο αυτή με την περίμετρο των 12 σταδίων-δηλαδή περίπου 2.300 μέτρα- που περιγράφει ο Στράβων, οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμασαν κατ’ ευφημισμόν «Ιερά». Και για να εξευμενίσουν περισσότερο τους θεούς ανήγειραν εκεί βωμό αφιερωμένο στον Ασφάλειο Ποσειδώνα. Ωστόσο, αν και ήταν «ιερό» το νησάκι σύντομα διαβρώθηκε από τη θάλασσα και έγινε ύφαλος που έμεινε γνωστός μέχρι το 1570 με την ονομασία «Μπάγκος». 

Το 46-47 μ.Χ. νέα έκρηξη δημιούργησε την Παλιά Καμένη. Για τους επόμενους επτά αιώνες το ηφαίστειο έμεινε ήσυχο, μέχρι που το 726 μια σφοδρή έκρηξη τίναξε στον αέρα στάχτη και κίσηρη που όπως αναφέρει ο ιστορικός Θεοφάνης, έπεσαν «σε όλη την Μικρά Ασία και τη Λέσβο και την Άβυδο και στις παραθαλάσσιες περιοχές της Μακεδονίας». Ήταν η εποχή που στο Βυζάντιο μαινόταν η διαμάχη μεταξύ εικονοκλαστών και εικονολατρών. Ο λαός, με τη δεισιδαιμονία του, αμέσως ερμήνευσε την έκρηξη αυτή, που όντως επηρέασε τη ζωή σε όλο το Αιγαίο, σαν σημάδι της οργής του Θεού. Οκτώ αιώνες αργότερα, το 1570, το ηφαίστειο ξύπνησε ξανά και από τα υπολείμματα της Ιεράς ξεπήδησε νέο μάγμα που έγινε λάβα και δημιούργησε τη Μικρή Καμένη,. Το 1711 ανάμεσα στα δύο νησιά αναδύθηκε η Νέα Καμένη. 155 χρόνια μετά η Νέα Καμένη υπερδιπλασιάστηκε σε μέγεθος με τις λάβες Γεωργίου και Αφρόεσσας, ενώ ανάμεσα στο 1925-28 εγκόλπωσε τη Μικρή Καμένη με έναν καυτό εναγκαλισμό και τα δύο νησάκια έγιναν ένα.

 Εκεί όπου σήμερα η μεγαλόπρεπη καλδέρα του ηφαιστείου της Σαντορίνης με τα πολύχρωμα πετρώματα, τη μαύρη λάβα και τη φαιά τέφρα σμίγει με το βαθύ μπλε του Αιγαίου, πριν από μερικά εκατομμύρια χρόνια υπήρχε ένα πρωταρχικό νησί με κέντρο τη σημερινή περιοχή του προφήτη Ηλία. Είχε έκταση περίπου 54 τετραγωνικά χιλιόμετρα και ήταν δομημένο από φυλλίτη και ασβεστόλιθο. Τα πετρώματα αυτά μπορεί να τα δει κανείς σήμερα στο βουνό του Προφήτη Ηλία και το Αθηνιό. Η ιστορία του νησιού είναι ουσιαστικά η ιστορία του ηφαιστείου του. Και όταν πολύ αργότερα, από την εποχή του χαλκού, η Σαντορίνη κατοικήθηκε από τους ανθρώπους, πάλι η ιστορία των ανθρώπων ήταν η ιστορία του ηφαιστείου. Χιλιάδες εκρήξεις έχτιζαν και κατέστρεφαν (και συνεχίζουν να το κάνουν) σταδιακά τη νήσο Στρογγύλη ή Καλλίστη ή Θήρα ή Σαντορίνη. 

Στους ιστορικούς χρόνους η ιστορία του ηφαιστείου της Σαντορίνης είναι η συνεχής αλλαγή της μορφολογίας του. Γινόταν μια έκρηξη, μάγμα ανέβαινε στην επιφάνεια και προσέθετε ένα κομμάτι ξηράς στο προϋπάρχον. Ακολουθούσε μια περίοδο ηρεμίας που μπορούσε να διαρκέσει μέχρι και εκατοντάδες χρόνια και μετά το ηφαίστειο ξυπνούσε ξανά, νέο υλικό έφτανε στην επιφάνεια κ.ο.κ. Παρατηρώντας τον ηφαιστειακό χάρτη των νησιών της καλδέρας μπορεί να δει κανείς τα νέα κομμάτια ξηράς που προστίθενταν, σαν «τηγανίτες», ύστερα από κάθε έκρηξη. Σήμερα όποιος περπατήσει πάνω στη Νέα Καμένη θα παρατηρήσει μια μαύρη γλώσσα λάβας να έχει στερεοποιηθεί ανάμεσα και πάνω σε παλιότερες λάβες. Είναι οι λάβες Λιάτσικα (από το όνομα του γεωλόγου μελετητή της Καμένης) , η πιο πρόσφατη λάβα που ξέρασε το ηφαίστειο της Σαντορίνης το 1950 και ταυτόχρονα το νεότερο ηφαιστειακό πέτρωμα της Ελλάδας. Μέχρι νεωτέρας. .